یخدان مویدی بزرگترین یخدان خشتی جهان

چکیده:

به گزارش طراحی رستوران : همان گونه که آب انبار، جهت ذخیره آب بوده، یخچال نیز چاله ای برای نگهداری و حفظ یخ بوده است. هزینه ساخت ویلا در سهیلیه یخ در چله زمستان و در طی ماه های سرد سال تهیه می شده و در طی فصول گرم، یخ ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است. با توجه به اینکه بخش اعظم ایران در منطقه گرم و خشک واقع شده و تابستان ها در کشور ما نسبتاً طولانی و درجه حرارت در طی این فصل در اغلب اوقات بیش از حد تحمل است، لذا نوشیدن آب سرد و یا افشره خنک و بستنی در این فصل می تواند بسیار گوارا و مطبوع باشد. همچنین سالم نگه داشتن گوشت، لبنیات و سایر مواد غذایی نیز استفاده از یخ را در تابستان ضروری می سازد. در این مبحث ابتدا تاریخچه یخدان مویدی را بررسی می کنیم سپس به معماری و نحوه استفاده از ان در عصرگذشته میپردازیم.

تاریخچه یخدان مویدی

در شماراثار باقیمانده از سیاستمداران تاجر، یخدان موئدی است که امروز به عنوان یکی ازاثار تاریخی و بنائی نهصد ساله در مرکز شهر کرمان،خودنمایی میکند. {1} این یخدان،از یادگار های موئد الدین الریحان(دولتمرد عصر سلجوقی)است و  در حال حاضر  در خیابان ابوحامد واقع شده و شامل دیوار بلند برنسار و گنبد و چاله ی یخ است.

مقدمه:

همان گونه که آب انبار، جهت ذخیره آب بوده، یخچال نیز چاله ای برای نگهداری و حفظ یخ بوده است. یخ در چله زمستان و در طی ماه های سرد سال تهیه می شده و در طی فصول گرم، یخ ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است. با توجه به اینکه بخش اعظم ایران در منصقه گرم و خشک واقع شده و تابستان ها در کشور ما نسبتاً طولانی و درجه حرارت در طی این فصل در اغلب اوقات بیش از حد تحمل است، لذا نوشیدن آب سرد و یا افشره خنک و بستنی در این فصل می تواند بسیار گوارا و مطبوع باشد.

همچنین سالم نگه داشتن گوشت، لبنیات و سایر مواد غذایی نیز استفاده از یخ را در تابستان ضروری می سازد. در این جاست که می بینیم معماری زیست اقلیمی ایران پاسخگوی احتیاجات و ملزومات زندگی انسان می شود به نحوی که در حرارت چهل درجه کرمان آب خنک برای اهالی همیشه فراهم بوده است. باید گفت که کاربرد معماری اقلیمی و نحوه استفاده از اقلیم و معماری در جهت تامین شرایط آسایش انسان در طی فصول مختلف سال و در مناطق آب و هوایی در جای جای قلمرو معماری گذشته ما ثبت شده است. سموئل متیوس ، از سردبیران مجله معروف و معتبر جغرافیایی ملی  در این مجله می نویسد: “چینی ها از هزاران سال قبل از میلاد مسیح، یخ را انبار می کردند. یونانی ها و رومیان باستان شراب خود را با برفی که در چاله هایی که با کاه پوشیده شده بود، خنک می کردند، اگر چه هیپوکریتس ⁽³⁾  -پزشک یونانی در قرن چهارم و ینجم قبل از میلاد مسیح- عقیده داشت که آشامیدن از یخ برای سلامت انسان مفید نیست. برای افراد اشرافی در قرن 18 اروپا، داشتن یخ در تابستان یک امر دلپذیر و استثنایی بود. ولی یکی از سیاحان می نویسد که نحوه حفظ یخ در ایران آنقدر پیشرفته است که حتی فقیر ترین افراد نیز می توانند یخ داشته باشند.” ^(4) {3}

عناصر تشکیل دهنده یخدان

بخش های تشکیل دهنده این یخدان عبارت است از:گنبد، مخزن یخ، پلکان منتهی به مخزن، سطح شیب دار برای سردادن قطعات یخ به مخزن، چاه تخلیه، در انبار کردن و در تخلیه یخ، دیوارهای سایه انداز، حوض های یخ بند، دکه (اتاقک) فروش یخ، انبار کاه و اتاقک ویژه نگهبان و کارگران.

اطلاعات کلی راجع به یخدان مویدی:

ارتفاع یخدان:ارتفاع یخدان را 15-20 متر اعلام کرده اند و عقیده داشتند این ارتفاع برای نگه داشتن کف یخدان بوده است یخدان مویدی 20 متر ارتفاع دارد و در واقع در گذشته از مهم ترین و حیاتی ترین مراکز شهر کرمان بوده و از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

پلان مخزن:پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع بستو بر روی ان احداث کرده اند حصار آن نسبتا بلند و 12 متر ارتفاع دارد.

پله های یخدان:پله های یخدان برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشت ها بنا شده بود در حقیقت هر سال یک لایه جدید خشت و گل روی گنبد می کشیدند.

یخدان مویدی

در این شکل گنبد مخزن،پشت بند هوایی،و دیوار سایه انداز مشخص می باشد.

در این نوع یخدان مخزن به شکل یک مخروط ناقص است که به وسیله یک گنبد مخروطی شکل پوشیده می شود. ساخت ویلا در کرج  دسترسی به مخزن از طریق یک پلکان صورت می گیرد. در میان مخزن یا جایی بیرون از آن، چاه کوچکی قرار دارد که آب حاصل از ذوب یخ در آن جمع می شود. گنبد از خارج پلکانی است. پله ها بالا رفتن از گنبد برای تعمیر آن را امکان پذیر می سازند. در نوک گنبد روزنه ای تعبیه شده که باعث تخلیه گرمای درونی یخدان می گردد. برای تهویه مناسب گنبد بلند ساخته می شود و برای استحکام بیشتر ضخامت آن از پایین به بالا کاهش می یابد. شکل گنبد این ویژگی را دارد که باعث می شود که در طول روز قسمتی از آن در سایه و قسمت دیگر در معرض آفتاب قرار گیرد، در صورتی که سقف های افقی در تمام مدت روز در معرض نور خورشید قرار دارند. هر چه ارتفاع گنبد بیشتر باشد تهویه هوا در آن بهتر صورت می گیرد. این ویژگی معماری در شهرهای کویری بسیار گرم نظیر ابرکوه و میبد نیز مشاهده می شود.

پلان یخبدان مویدی

پلان یخدان مویدی

همان طور که ذکر کردیم یخدان دارای سه دیوار سایه انداز است. دیوار اصلی که درازای آن از دیگر دیوارها بیشتر است دیواری است که در سمت جنوب حوض های یخ بند قرار دارد، یک دیوار در سمت شرق و دیوار دیگر در سمت غرب قرار دارد. دو دیوار شرقی وغربی عمود بر دیوارجنوبی می باشند. نقش این دیوارها سایه انداختن بر روی حوض های یخ بند می باشد که در بین آن ها واقع شده اند. حوض ها در شمال و گنبد در جنوب دیوار اصلی قرار می گیرد. ارتفاع دیوارها بستگی به زاویه تابش خورشید در ظهر زمستان دارد. طراحی ویلا کردان یخدان ها گاهی در کنار دیوارهای دفاعی شهر ساخته شده اند تا امکان استفاده از سایه آن ها برای خنک نگه داشتن حوض ها میسر گردد.یخدان های گنبددار با دیوارهای سایه انداز در شهرهای کویری دیگری نظیر بم ، سیرجان، کاشان، میبد، ابرکوه، گناباد و بافران ساخته شده اند. به گفته ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران، یکی از ویژگیهای این دیوارها حبس کردن باد است که عمل یخ زدن را سرعت می بخشد.. ایشان اضافه می کنند که چون اختلاف دما در روز بین سایه و آفتاب 15 تا 20 درجه است، قرار گرفتن حوض ها در سایه باعث می شود که عمل یخ بستن در طول روز هم ادامه یابد. یخدان دودر دارد  یکی مخصوص انبار کردن یخ در زمستان و دیگری مخصوص برداشت در تابستان. اولی که به طرف حوض های یخ بند باز می شود رو به شمال و دومی رو به جنوب قرار دارد.

البته یخدان هایی که تمام این عناصر را حفظ کرده باشند نادرند. یخدان های میبد، مؤیدی کرمان و بیدخت گناباد بیشتر عناصر تشکیل دهنده خود را حفظ کرده اند. قرار گرفتن بعضی از یخدان ها در کنار جاده های اصلی و کاروان رو نظیر یخدان های ابرکوه، ده نمک، میبد و سبزوار فرضیه استفاده کاروانیان از یخ را تأیید می کند. پیش از به وجود آمدن جعبه های کائوچویی، در منازل برای نگهداری یخ از جعبه های چوبی به نام یخدان استفاده می کردند. یخدان های چوبی بعدها به جعبه های کائوچویی تبدیل شدند که نوع پیشرفته تر آن همان کلمن های امروزی است. در کتاب “سیری در ساوه” به قلم احمد ابراهیمی شیرکوهی آمده است : مردم یخ می خریدند و در خانه زیر کاه نگهداری می کردند تا از این راه 24 ساعت یخ را نگه دارند. این کار ادامه داشت تا این که در سال 1335 کارخانه یخ سازی ایجاد شد.البته آقای وحید قبادیان نگهداری یخ در کاه را تا 5 ساعت نوشته است. البته در منابع دیگر به حمل و نگهداری یخ و برف لای نمد، گونی کنفی و یا کیسه های پشمی هم اشاره شده است. استفاده از کاه برای نگهداری میوه هنوز هم در برخی از روستاها رایج است. بستنی بندها یخدان های کوچک چوبی داشتند که در آن یخ می ریختند. طراحی آپارتمان سپس مایه شیر را در ظرف فلزی ریخته آن را در یخدان می گذاشتند و می چرخاندند تا دمای آن به صفر برسد و به این شیوه بستنی درست می کردند. در صورت نبود یخ کسانی را به کوه برای جمع آوری برف در قله ها می فرستادند. در مجاورت کوهها جایی که برف فراوان است ساده‏تر آن‏ بوده که برف متراکم در کوه را به شهرها ببرند. در این شهرها در خانه اغلب اشراف انبارهایی برای یخ‏ یا برف وجود داشت که به آنها نیز یخدان می‏گفتند.

مصالح بنا

مصالح به کار رفته در یخدان مویدی ساروج،خشت خام ، ملات و کاه گل است. خشت و کاه گل از عایق های بسیار خوب در برابر گرما می باشند و دلیل آن متخلخل بودن و وجود حباب های هوا در آنها و همچنین رنگ این ماده است که نور را بسیار کم جذب می کند. لازم به ذکر است  که در اروپا استفاده از کاه گل به عنوان عایق در ساختمان ها دوباره رایج شده است . ساروج : ماسه+خاکستر+آهک+لویی (گل نی). در برخی منابع به جای لویی از پشم گوسفند و موی بز نام برده شده و سفیده تخم مرغ هم از ترکیبات ساروج آورده شده است. البته ترکیبات ساروج در مناطق مختلف متفاوت است و بستگی به ساختمانی دارد که در آن استفاده می شود.

نحوه ساخت یخ در این یخدان

حوضچه های آبی که در شب های زمستان به وسیله اب موئدی پر می شد و پس از یخ بستن،

قطعه قطعه شده و از دریچه ی یخدان روانه ی چاله می گردید، در جوار ان دیوار برنسار وجود داشته است.

بعد از پرکردن یخدان،در ان را مسدود می کردند تا ازذوب شدن یخ ها جلوگیری شود.

لازم به یادآوری است که علاوه بر این در تابستان ها کسانی بودند که ازمحل «کت پلنگ»در محل سیرچ، برف به کرمان می آوردند و به فروش می رساندند.

غیر از یخدان موئدی،یخدان های دیگری در کرمان وجود داشت که نمونه های بازسازی شده آن را در خیابان شهدا(زریسف) و خیابان احمدی و… می توان دید.تمامی این یخدان ها در تابستان و هم زمان گشوده نمی شدند،بلکه به گونه ای برنامه ریزی می شد که در تمام مدت تابستان بتوان از یخ استفاده کرد.{2}

یخدان مویدی

وضعیت کنونی یخدان :

منابع

1- گلابزاده،سید محمد علی(1393).تاریخ اقتصاد وتجارت کرمان از هزاره نهم پیش ازمیلاد.کرمان:انتشارات ولی.

2- گلابزاده،سیدمحمد علی(1389).کرمان در آینه ی گردشگری.کرمان:اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان کرمان

3-^{-قبادیان،وحید(1389).بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران.تهران:انتشارات دانشگاه تهران}

مقالات پیشنهادی برای مطالعه بیشتر :
نقاشی ساختمان زیبا

طراحی زمین ویلایی

تحلیل و طراحی سیستم مدرسه

طراحی کارخانه روغن زیتون

طراحی سقف های کلاسیک

هزینه ی پروانه ساختمان

هزینه ساخت و ساز در سال 1401

طراحی داخلی غذاخوری
نحوه ساخت سوله