درباره تاریخچه حمام در ایران چه میدانید؟

 تاریخچه حمام در ایران

به گزارش ساخت ویلا : تاریخچه حمام در ایران شست‌وشوی بدن و حمام کردن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده. در تمام ادیان پیش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی‌ها-غسل کردن یکی از شرط‌های شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه‌هایی از حمام پیدا می‌کنند بلکه باستان‌شناس‌ها، بعد از کلی جست‌وجو به این نتیجه رسیدند که ساخت حمام‌های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.

 غسل کردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، به مناسبت‌های مختلف به مسلمان‌ها سفارش شده، به همین خاطر بعد از اسلام، شاهان ایرانی و البته آدم‌های خیر، شهرهای ایرانی را پر کردند از حمام‌های عمومی تا جایی که در شهری مثل اصفهان فقط در عهد صفوی ۲۷۲ حمام عمومی ساخته شد

یک فضای گنبدی شکل نیمه تاریک پر از بخار به علاوه داستانی که توی آن، اولین حمام را جن‌ها برای حضرت سلیمان می‌سازند، زهره خیلی‌ها را آب می‌کرد و خیلی‌ها بودند که از ترس اجنه پا به حمام نمی‌گذاشتند. نمونه‌اش همین مظفرالدین‌شاه، پنجمین شاه قدرت قاجار خودمان که هر وقت هوس حمام رفتن و آب تنی به سرش می‌زد، امیر بهادر وزیر جنگش را به حمام می‌فرستاد تا آنجا را از وجود اجنه پاک کند

آداب و سنن در حمام های قدیم

سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته‌ای یک بار به منظور نظافت به حمام می‌رفتند . با این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می‌گرفتند و از آن ساعت تا ظهر و حتی چند ساعت بعد از ظهر حمام در اختیار زنان بود . امروز هم حمام عمومی در غالب نقاط ایران وجود دارد ، منتها فرقش با حمام‌های قدیم این است که در حمام‌های قدیم از خزینه استفاده می‌شد ، ولی در حمام‌های عمومی جدید دوش‌های متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود گرفته است

در حمام‌های عمومی خزینه‌دار که امروزه در ایران کمتر وجود دارد سنن و آدابی را از قدیم رعایت می‌کردند که بعضاً جنبه ضرب‌المثل پیدا کرده است

یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد خزینه حمام می‌شد به افرادی که شست و شو می‌کردند سلام می‌کرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده ، کمی از آب خزینه بر‌می‌داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف می‌کرد ، برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه ، به همه از آب مفت و مجانی تعارف می‌کرد و مخصوصاً نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می‌کرد زیرا آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند.

سنت دیگر این بود که هر کس وارد حمام می‌شد ، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته ، مشغول کیسه‌کشی و صابون‌زدن بودند ، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر‌می‌داشت و بر سر آن بزرگتر می‌ریخت ؛ البته این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام که در صحن حمام نشسته بودند تکرار می‌شد و تازه وارد وظیفه خود می‌دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تأخر آب گرم بریزد . بسا اتفاق می‌افتاد که یک یا چند نفر از آن اشخاص مورد احترام در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند و احتیاجی نبود که آب گرم به سر و بدن آنها ریخته شود ، با این حال این عوامل مانع از ادای احترام نمی‌شد و کوچکترها به محض ورود به صحن حمام خود را موظف می‌دانستند که یک طاس آب گرم بر سر و بدن آنها بریزند و بدین‌وسیله عرض خلوص و ادب کنند

از آداب دیگر در حمام‌های عمومی خزینه‌دار قدیم این بود که اگر تازه وارد ، کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود را در صحن حمام می‌دید ، فوراً به خدمتش می‌رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می‌داد یا اینکه لیف صابون را به زور و اصرار از دستش می‌گرفت و پشتش را لیف می‌زد در هر صورت این رسوم از قدیمیترین ایام یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه و رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت ، معمول گردید .

ذکر این نکته ضروری است که این رسوم و یا دیگر رسومی که در اینجا آورده نشده به یک شکل در سراسر ایران اجرا نمی‌شده و در مناطق مختلف ، رسوم و آداب و سنن مختلفی وجود داشته است بی مناسبت نیست که اطلاعات زیر را درباره حمام‌های قدیم و آداب حمام رفتن ، از نوشته شادروان علی جواهر کلام نقل کنیم :

در عهد قاجاریه حمام رفتن در فصل زمستان کار دشواری بود و غالب مردم اواخر پاییز حمام می‌رفتند و تا شب عید رنگ حمام را نمی‌دیدند . این وضع منحصر به ایران نبود ، فرنگی‌ها هم تا پیش از جنگ‌های صلیبی اصلاً اطلاعی از حمام نداشتند و همین که ایام جنگ‌های صلیبی به شرق آمدند با حمام آشنا شدند . مع ذالک باز هم تا مدتی بعد از آن حمام نرفتن در فرنگستان مد بود و مشهور است که یکی از ملکه‌های فرانسه همیشه افتخار می‌کرد که پنج سال است به حمام نرفته است

کلیات حمام

حمام‌های قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایینتر بود ؛ چون اگر غیر از این می‌بود آب به خزانه سوار نمی‌شد . سر در حمام شکل دیو و رستم و یا شیطان و مالک دوزخ را نقاشی می‌کردند،. در هر صورت چندین پله پایین می‌رفتن تا به سر بینه یا رختکن می‌رسیدن.
 “بینه” یک حیاط سرپوشیده‌ای بود که وسط آن حوض بزرگی قرار داشت . اطراف بینه سکوهای بلندی دیده می‌شد که در آنجا رخت می‌کندند . استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها یا بالای یکی از سکوها می‌نشست و جعبه دخل را هم بغل دستش می‌گذاشت . از سقف بینه چراغ بزرگ گرد سوز و گاهی هم چهلچراغ تا بالای حوض آویخته بود .

دور تا دور سکوهای رختکن تیر می‌گذاشتند و به آن تیرها گوی‌های شیشه‌ای رنگارنگ می‌آویختند . یک تغار ( کاسه بزرگ سفالین ) محتوی آلو و آب آلو روی چهارپایه نزدیک حوض بود و چندین کاسه کوچک با قاشق‌های چوبی پهلوی تغار می‌گذاشتند . در ایام زمستان به جای آب آلو ، لبو و آب لبو را با کمی سرکه توی تغار می‌ریختند .

علاوه بر استاد حمامی یک نفر به نام ” جامه‌دار ” یک نفر به اسم ” مشت و مالچی ” و یک نفر هم به عنوان ” پادو ” در سر بینه حضور داشتند و تا مشتری وارد می‌شد ، پادو کفش مشتری را زیر سکو می‌گذاشت و یک لنگ خشک روی سکو پهن می‌کرد . مشتری که لخت می‌شد ، پادو یک لنگ دیگر به او می‌داد . مشتری آن لنگ دوم را به کمر می‌بست . لباس‌هایش را توی آن لنگ اول می‌پیچید و از سکو پایین می‌آمد . از دالان تاریکی می‌گذشت و در صحن حمام را می‌گشود و توی حمام می‌رفت .
در اینجا چند شاه نشین و چند ایوان و چند طاق‌نما و یک حوض کوچک آب سرد بود و کارگران داخل حمام عبارت بودند از چند دلاک و یک پادو ، آبگیر و … »

تاریخچه حمام در ایران

این نکته جالب هم ناگفته نماند که ایرانیان تا عصر قاجاریه توی خزینه حمام نمی‌رفتند ، زیرا به گفته مورخ معاصر شادوران رحیم‌زاده صفوی همه حمام‌های ایران ، درهای خزانهابش بسته بود و یک روزنه به نام آخور می‌ساختند که به آن خزانه متصل بود و از آنجا آب برداشته و خود را می‌شستند .
در آن زمان مردم توی خزانه نمی‌رفتند و درهای خزانه‌ها فقط قرن گذشته باز شد و موجب کثافت گرمابه‌ها گشت

از یک ساعت قبل از اذان صبح که بوق حمامی زده می‌شد تا دم‌دمای غروب وقت بود تا خلق‌الله وسایل حمامشان را بریزند توی بقچه و راه بیفتند طرف حمام عمومی محل که آبی به تنشان بزنند.

با اینکه ظاهرا حمام را برای شست‌وشو و نظافت تن می‌ساختند اما سازندگان و معماران حمام باید خیلی کاربردهای دیگر را هم در نظر می‌گرفتند؛ آن زمان‌ها حمام محل تراشیدن موی سر، رنگ کردن ریش و حجامت هم بود. خیلی از دختر پسندیدن‌ها، خواستگاری‌ها و احتمالا مراسم حنابندان بعدی در حمام اتفاق می‌افتاد.

روز عروسی، خانواده عروس و داماد به حمام دعوت می‌شدند و در عزا، فک و فامیل نزدیک فرد از دنیا رفته در روز پنجم سوگواری، خانواده عزادار را به حمام می‌بردند و عزا را در می‌کردند. این روزها نه کسی صدای بوق حمامی را می‌شنود و نه کسی توی کوچه با بقچه حمام و لپ‌های گل انداخته دیده می‌شود

معماری حمام

حمام ها باید در جایی در مسیر آب روان ساخته می شدند و نیز خروجی فاضلاب آنها بایددر نظر گرفته می شد. در حمام ها مسیر دسترسی به بنای اصلی حمام با طراحی های جالبی صورت می گرفت.

به این ترتیب که هر فضا به وسیله راهرو هشتی مانند از فضای دیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم گردد و به این ترتیب از ورود ناگهانی هوای سرد جلوگیری می کردند. فضاهای تشکیل دهنده حمام عبارتند از :

۱-)ورودی : سردر حمام ها معمولاً با آجر کاری ، کاشی کاری و یا نقاشی روی گچ تزئین می شد. پس از پیش خوان نخست فضای ورودی در ارتباط مستقیم با خارج قرار می گرفت، سپس به وسیله راهرویی، باریک و پیچ دار که مانع از هدررفتن دمای داخل حمام بود به یک دهلیز و از آنجا به بنیه یا سربینه حمام می رسید.

حتی اگر لای آن ۲ لنگه در چوبی باز بود، باز هم نمی‌توانستید حدس بزنید آن پشت چه خبر است. وقتی سر در حمام‌های قدیمی با مجموعه زیبای پشتشان مقایسه می‌شوند، کوچک و جمع‌وجور به نظر می‌رسند. پشت این سردر یک هشتی قرار دارد، از آنجا هم یک راهرو پیچ و خم‌دار تا سربینه راه است. راهروی پیچ و خم‌دار نمی‌گذارد داخل حمام از بیرون دیده شود و از خارج شدن هوای گرم هم جلوگیری می‌کند

 ۲-)بینه یا سربینه : سربینه جایگاهی بود برای درآوردن لباس و نشستن و مانند سکویی دورتادور فضا را گرفته بود. یک قسمت از سکو وسیع تر و پرتزئین تر و تمیز تر از قسمت های دیگر بود که به آن شاه نشین می گفتند و مخصوص اعیان و بزرگان و دولتمردان بود فضای سربینه معمولاً هشت گوش و چهار گوش و به ندرت دایره بود

این قسمت حمام از سقف نور می گرفته که به صورت گنبدی ساخته شده است و با شیشه هایی پوشیده شده بود
؛ فضای پر از تزئینات سربینه دمایی نزدیک به بیرون حمام داشت و باعث می‌شد تا شما هنگام خارج شدن از حمام، با تغییر دمای ناگهانی روبه‌رو نشوید و سرما نخورید. سربینه، محل به نمایش گذاشتن هنر معمار حمام بود. آنها زیباترین و پرزحمت‌ترین تزئینات را در سربینه به کار می‌بردند. در واقع اینجا یک رختکن مجلل بوده

فضاهای خوش‌فرمی که توی عکس دور تا دور حوض می‌بینید، یک جور جاکفشی هستند؛ جاکفشی‌های زیبایی که موقع بالا رفتن از سکوهای سربینه، باید کفش‌هایتان را جفت می‌کردید و می‌گذاشتید آنجا. حوض‌ها هم مثل همه اجزای حمام، حساب و کتاب داشتند. حوض حمام باید حداقل به اندازه حجم آب کر جا می‌گرفت تا آب داخل آن حتما از نظر شرعی پاک باشد.

اینجا سربینه کوچک حمام سلطان میراحمد است اما توی یک حمام بزرگ و مفصل چه احتیاجی به حمام کوچک بوده؟ این حمام با یک ورودی جدا و مستقل از ورودی اصلی، مخصوص استفاده خانم‌ها بود. بعضی وقت‌ها هم اقلیت‌های مذهبی از این جور جاها استفاده می‌کردند و بعضی از این حمام‌ها کوچک، با تزئینات مجلل و در قرق از ما بهتران بود.

۳-)میان در : میان در دالانی پر پیچ و خم با سقف کوتاه بود که سربینه را به گرم خانه مرتبط می کرد. معمولاً سرویس های بهداشتی نیز در حد فاصل این دالان قرار داشت.

۴-) گرم خانه : بعد از میان در به فضای گرم خانه می رسیم. گوشه ای از این فضا محل تمیز کردن سرو بدن بوده . در اینجا حوضهایی(چهار حوض)برای طراوت فضا قرارداشت واز این فضا با چند پله از دری کوتا ه وارد خزینه می شدند

بعضی از حمام‌ها، کنار گرمخانه‌‌شان یک خزینه آب سرد بزرگ و عمیق داشتند به اسم «چهار حوض». این چهار حوض‌ها، مثل همین چهارحوض حمام شاهزاده اصفهان، وقتی پر از آب می‌شدند، جان می‌‌دادند برای شنا و آب تنی.

تاریخچه حمام در ایرانتاریخچه حمام در ایران

معماری حمامهای سنتی

خزینه فضای حوض مانند با آب گرم بود که ابعاد آن متناسب با بزرگی و کوچکی حمام از ۱۲ الی ۲۵ متر مربع بود.
در کنار خزینه مخزن آب سرد قرار داشت. در گوشه ای از کف خزینه و گاهی در وسط آن دیگی بزرگ به نام تیان (پاتیل) بود. در زیر تیان کوره حمام به نام تون(آتشدان) معروف است قرار داشت.

روابط عملکردی فضاهای حمام

در این رابطه فضاهای داخل حمام را میتوان به سه قسمت تقسیم نمود: 

   ۱ – فضای نیمه گرم ونیمه مرطوب

   ۲ – فضای گرم و مرطوب

   ۳- فضای بسیار گرم وبسیار مرطوب

سیستم تنظیم شرایط محیطی در حمام به گونهای بوده که حرارت ورطوبت به ترتیب از هشتی ورودی و بینه (نیمه گرم و نیمه مرطوب) به صحن حمام و گرمخانه (گرم و مرطوب ) و نهایتا به خزینه حمام (بسیار گرم و بسیار مرطوب) بیشتر می شده. لذا این فضاها مستقل بوده و تنها از طریق دالانهای باریک و غیر مستقیم ویا هشتی های کوچک با هم در ارتباط بودند و برای تمام اقلیمها یکی بوده است.

کف حمام ها با سنگ مرمر و یا ساروج پوشانده می شد و تمام قسمتهای گرم خانه و راهرو و سربینه و هشتی دارای ازاره بودند که از جنس سنگ یا کاشی بود. آهک بری به صورت ساده و رنگی از جمله تزیینات داخلی حمام ها به شمار می رفت

   اقلیم:

حمام به لحا ظ اینکه محیطی نسبتا بسته است و ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارد لذا ساختار کلی حمامها در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه است و عوامل اقلیمی مختلف مانند افتاب و باد و موقعیت جغرافیایی تاثیر چندانی در نحوه استقرار و شکل کالبدی و تقسیم بندی فضاهای داخل حمام نداشته است.

حمام گلشن در لاهیجان که به دلیل با لا بودن سطح آبهای زیرزمینی  به ناچار بروی زمین کار شده است

    حرارت:

 تامین حرارت داخل حمام در گذشته به صورت حرارت مصنوعی و از طریق احتراق مواد آلی حاصل  می شد. برای انکه دود حاصل از احتراق  تنفس و فعالیت انسان را در فضای حمام را غیر ممکن  میکرده لذا سوزاندن مواد آلی در خارج از فضای زیستی حمام صورت می گرفته است. تون        (آتشدان) در زیر دیگ قرار داشت و آب خزینه را گرم میکرد و انتقال دود و حرارت از حاصل از  آتش از زیر کف حمام(گربه رو) صورت می گرفت که خود باعث گرمای محیط میشد. در ضمن ورودی مستقلی برای اتاق آتشدان در نظز گرفته میشد

 قرارگیری ساختمان حمام چند متر پایینتر از گذر عمومی باعث میشد تا خاک اطراف مانند عایق حرارتی عمل کنند.

این کانال‌های باریک زیرزمینی، اسمشان به این خاطر گربه‌رو است که به اندازه یک گربه عرض دارند(انسان به حالت خمیده) وگرنه هیچ ربطی به گربه ندارند. وقتی آتشدان حمام روشن می‌شد گربه‌روها که از محل گرم کردن آب حمام (تون) شروع می‌شدند و تمام کف حمام را طی می‌کردند، پر از دود و هوای گرم می‌شدند. به این روش، حمام گرم می‌شد. از طرفی، چون این کانال‌ها بین کف حمام و زمین فاصله می‌انداختند، نمی‌گذاشتند نم به دیوارهای حمام نفوذ کند.

آب و رطوبت:

آب مورد نیاز حمام از آب نهرها – قناتها و یا از آب چاه تامین میشد.ابتدا آب وارد یک حوض شده و از آنجا توسط لوله های به خزینه منتقل می شد. در وسط بینه نیز غالبا یک حوض بزرگ بوده که علاوه بر زیبایی به مرطوب نمودن فضای بینه کمک می کرده است. همچنین حوضهای کوچکی در بالای پله های سربینه وجود داشته که افراد پاهای خود را در ان آب می کشیدند. در این حوضها می بایستی که آب روان جاری باشد تادر حد کر برای طهارت باشد.

وجود این حوضها در قسمتهای مختلف حمام هوای هر قسمت را نسبتا مرطوب می نمود اما به دلیل محصور و غیر مستقیم بودن فضاهای مختلف حمام رطوبت بیش از حد فضای مرطوب وارد قسمتهای نیمه مرطوب نمی شد و بدن مشتریان هنگام ورود به حمام به آب – رطوبت و حرارت نزدیک میشد و هنگام خروج نیز به همین ترتیب از رطوبت و دمای هوا در فضایی که مشتریان عبور میکردند کاسته میشد.

روشنایی:

چون بخش عمده ای از سطوح جانبی اکثر حمام ها داخل زمین بود لذا نور آفتاب از طریق نورگیرهای سقفی و یا پنجره های زیر طاق وارد فظای حمام میشد.

 کافی نبود نور داخل حمام توسط چراغ دستی تامین میشد.

اینجا سقف حمام است. اینها همان نورگیرهایی هستند که روشنایی حمام را تأمین می‌کنند. بعضی از این گنبدهای پر از شیشه که به آنها «جام خانه» می‌گویند، طوری ساخته می‌شدند که قابل جابه‌جا شدن باشند. تا وقتی گرمای حمام بیش از حد تحمل شد، آنها را کنار بکشند و با تخلیه بخار و گرما دمای حمام تنظیم شود

این دایره پر از نور و ترنج تزئینی دورش در بیشتر قسمت‌های حمام تکرار شده تا روشنایی و نور حمام را تامین کند..

تهویه:

 فراهم نمودن شرایط مناسب برای استحمام علاوه بر کنترل میزان    حرارت- رطوبت و نور مستلزم تنظیم مقدار تهویه در حمام نیز بوده است.زیرا استحمام زیادی از افراد در یک زمان – رطوبت و هوای سنگین – استفاده از چراغهایی که تولید دود و گاز کربنیک می کردند و همچنین محصور بودن فضای حمام نیاز به تهویه کنترل شده داشت.

۱- باز کردن پنجره های زیر طاق

۲- استفاده از روغن و یا نفت تمیز برای چراغ

۳- خاموش کردن چراغ در بیرون از محوطه حمام

مصالح :

در حمام ها به علت استفاده عمومی آن همیشه از مصالح با دوام استفاده شده است.دیوارها و طاقهای قوسی حمام عمدتا از آجر ساخته می شدند. در حمامهای مجلل دیوارها را تا ارتفاع حدو ۱.۸۰ متر با کاشی پوشش میدادند و مابقی با آهک اندود میشد. روی طاق حمام ها معمولا از آجر سفال – اندود آهک ویا کاهگل استفاده میشد.

آب بندی خزینه از جمله کارهای مهم و فنی بود. برای دیوارها و کف خزینه از ملات ساروج استفاده می کردند و برای قرار دادن دیگ (تیان) و آب بندی آن از ساروج مخصوص استفاده می شد.

ملات ساروج :سفیده تخم مرغ – آهک – خاک رس خاکستر – قدری موی بز( جهت جلوگیری از ترک خوردن ساروج)

آهکی که با شیره خرما و انگور قاتی شده به این راحتی‌ها سفت نمی‌شود. معمار خوش سلیقه حمام سلطان میراحمد کاشان این خصوصیت آهک و سربینه و گرمخانه حمام را پر از ساقه‌ها، گیاهان مارپیچ و حیوانات آهکی کرده. ملات آهک یا همان ساروج، بهترین و مقاوم‌ترین مصالح برای روکش کردن دیوار‌ها و سطوح جاهای مرطوبی مثل حمام بود.